دانش آزاد

این مقاله در مورد تعریف دانش آزاد و ویژگی‌های آن است.

مقدمه

امروزه شاهد انحصار در تمامی زمینه‌های دانش هستیم. انحصار دانش به این معناست که یک سیستم انحصاری با ایجاد محدودیت‌های فراوان، جلوی کسب دانش توسط انسان‌های مختلف را بگیرد. یک سیستم انحصاری آزادی مشارکت در زمینه‌های مختلف را به افراد خارج از آن مجموعه نمی‌دهد. ایدهٔ دانش آزاد با بسط دادن عوامل گسترش نرم‌افزار آزاد و بررسی جنبه‌های مختلف نرم‌افزار آزاد و اجتماع، شکل گرفته است. هدف نگارش این مقاله معرفی دانش آزاد به عنوان روشی متفاوت با شیوهٔ انحصاری است.

تعریف دانش آزاد

دانش آزاد یک سیستم مشارکتی آزاد برای تولید دانش، استفاده از دانش، آموزش و انتشار آزاد دانش، با هدف بهره‌مند شدن همهٔ انسان‌هاست. دانش آزاد روشی است که همهٔ افراد به صورت داوطلبانه، می‌توانند در آن مشارکت داشته باشند. مشارکت در دانش آزاد به این معناست که مردم هم تولیدکنندهٔ دانش هستند (دانشمند، مخترع، هنرمند، مکتشف و …)، هم مصرف‌کنندهٔ آن، هم آموزش دهنده و هم حامی. کسب دانش و گسترش آن در این روش همگانی است. ویکی‌پدیا یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌هایی است، که با روش دانش آزاد پیاده‌سازی شده است.

تعریف مفاهیم دانش آزاد

حمایت

دانش آزاد وابسته به شخص، گروه یا حکومتی نیست، دانش آزاد به حمایت هیچ شرکتی نیاز ندارد، چون جامعه پشتیبان دانش آزاد است. دانش آزاد روشی تجاری نیست، به این معنا که هدف یک پروژهٔ دانش آزاد رقابت در بازار تجاری موجود نیست بلکه هدف این است که با افزایش سطح دانش در جامعه، شرایطی برای رفع نیازهای جامعه ایجاد شود و در نتیجه همهٔ افراد بتوانند امکان کسب و کار و درآمد مناسب را داشته باشند. زنده ماندن دانش وابسته به مردم است و تولیدکنندگان دانش تنها با حمایت هواداران خود می‌توانند به کارشان ادامه دهند. دانش آزاد تنها به حمایت افرادی نیاز دارد که به جز خود، به جامعهٔ خود هم اهمیت می‌دهند. اگر در حمایت از جامعهٔ خود تنها هستید، بهتر است تا دانش آزاد را هم امتحان کنید.

این روش حمایتی در نرم‌افزار آزاد -که یکی از زمینه‌های دانش آزاد محسوب می‌شود- پیاده‌سازی شده است. در جامعهٔ نرم‌افزار آزاد، نرم‌افزار آزاد وابسته به شرکت‌های تجاری نیست، بلکه شرکت‌های تجاری مرتبط با نرم‌افزار آزاد، به دلیل منافع تجاری خود از نرم‌افزار حمایت می‌کنند. در اصل این شرکت‌ها وابسته به جامعه هستند.

جامعه

جامعهٔ دانش آزاد از صاحبان دانش (تولیدکنندگان)، علاقه‌مندان به دانش و نیازمندان به دانش (مصرف‌کنندگان) تشکیل شده است. صاحبان دانش افرادی هستند که در زمینه‌هایی دانش کسب کرده‌اند و یا این که دانش تولید می‌کنند. نیازمندان دانش نیز افرادی هستند که یا به یادگیری دانش نیاز دارند یا به بهره‌بردای از تولیدات دانش نیاز دارند.

تولیدکنندهٔ دانش فردی است که در یک زمینه از دانش به طور جدی فعالیت می‌کند، در آن زمینه یا کار علمی انجام می‌دهد و یا با استفاده از دانشی که دارد، محصولاتی را تولید می‌کند، یا در آن زمینه به تولید محتوا می‌پردازد.

مصرف‌کنندهٔ دانش فردی است که در یک زمینهٔ دانش در حال آموزش است، یا از محصولات تولیدشده استفاده می‌کند.

در دانش آزاد افراد همزمان می‌توانند در هر دو نقش تولیدکننده و مصرف‌کننده قرار بگیرند.

گسترش دانش در روش دانش آزاد، وابسته به روابط اجتماعی افراد جامعه است؛ به طوری که هر قدر روابط اجتماعی افراد جامعه، در راستای گسترش آزاد دانش، قوی‌تر باشد، افراد جامعه بهرهٔ بیشتری از دانش و آگاهی خواهند برد. با توجه به این که در دانش آزاد مرز مشخصی بین آموزش‌دهنده و دانش‌آموز نیست، افراد همواره در حال یادگیری، کمک و بهره‌مند شدن از یکدیگر هستند.

آموزش

برای رشد و گسترش دانش آزاد به افراد داوطلب و دارای دانش در زمینه‌های مختلف نیاز داریم. دانش آزاد برای رفع نیاز افراد در جامعه شکل می‌گیرد. افراد برای رفع این نیازها، ابتدا نیاز دارند که در زمینه‌های دانشی مرتبط آموزش ببینند. به همین منظور آموزش در دانش آزاد مسأله‌ای بسیار مهم است. در دانش آزاد خود افراد جامعه آموزش‌دهنده هستند؛ و افراد برای گسترش دانش در جامعه، علاوه بر این که دانش خود را به صورت آزاد منتشر می‌کنند، به صورت آزاد آن را به دیگران نیز می‌آموزند.

ویژگی‌های دانش آزاد

دانش آزاد تنها انتشار آزاد محتوا نیست بلکه در اصل دانش آزاد یک سیستم مشارکتی آزاد است؛ و یک سیستم وقتی مطابق با دانش آزاد است که این ویژگی‌ها را داشته باشد:

1. انتشار آزاد دانش: یکی از ویژگی‌های اصلی یک سیستم دانش آزاد این است که تمام محتواها به صورت آزاد و در اختیار همهٔ افراد قرار بگیرد؛ و هیچ گونه محدودیتی به روی محتوا اعمال نشود، به صورتی که افراد به صورت آزادانه به هر محتوایی که می‌خواهند دسترسی پیدا کنند.
2. مشارکت آزاد در تولید دانش و پروژه‌ها: به این صورت که همهٔ افراد بتوانند در یک سیستم تولید محتوا به صورت گروهی کار کنند، همهٔ افراد بتوانند به صورت آزاد و داوطلبانه در پروژه‌های دانش آزاد مشارکت داشته باشند، یا این که بتوانند پروژه‌های مرتبط با دانش آزاد را منشعب (fork) کنند.
3. استفاده آزاد از دانش: همهٔ افراد آزاد باشند از دانش به هر منظوری که می‌خواهند استفاده کنند، آزاد باشند با استفاده از دانش آزاد، محصولات مورد نیاز خود و جامعه را تولید کنند و از محصولات به هر منظوری که می‌خواهند استفاده کنند.
4. آموزش آزاد: همهٔ افراد بتوانند به صورت آزاد آموزش ببیند، و آموزش بدهند. محتوای آموزشی آزاد توسط افراد جامعه تولید شود و همهٔ افراد بتوانند از محتوای آموزشی آزاد بهره‌مند شوند.
5. پیاده‌سازی دانش آزاد: هر گاه در یکی زمینه‌های دانش سیستمی که دارای ویژگی‌ها بالا باشد، ایجاد شود، روش دانش آزاد در آن زمینه پیاده شده است. در حال حاضر بخشی از دانش تولید نرم‌افزار که جنبش نرم‌افزار آزاد شناخته می‌شود، دارای ویژگی‌های بالاست، و ویژگی‌های سیستم دانش آزاد، از سیستم کاری نرم‌افزار آزاد تأثیر پذیرفته است.

هدف دانش آزاد

هدف نهایی این است که همهٔ زمینه‌های دانش به صورت آزاد و بدون هیچ محدودیتی در اختیار همهٔ افراد قرار بگیرد، به همین دلیل طرفداران دانش آزاد با قوانین محدودکننده مثل کپی‌رایت، حق ثبت اختراع، مدیریت حقوق دیجیتال (DRM) و... مخالف هستند.

با توجه به این که در دانش آزاد همهٔ افراد می‌توانند به صورت آزاد و داوطلبانه در گسترش دانش مشارکت داشته باشند؛ هدف دیگر دانش آزاد پایین آوردن هزینه‌های یادگیری، تولید و استفاده از دانش است. سیستم رقابتی کسب دانش با سیستم مشارکتی دانش آزاد جایگزین شود، به طوری که آموزش دانش به صورت رایگان و دردسترس برای همهٔ افراد امکان‌پذیر باشد. همهٔ قشرهای جامعه امکان کسب درآمد از طریق دانش را داشته باشند.

کنترل شرکت‌ها و کشورها بر جامعه برداشته شود، و محتوای آزاد توسط خود افراد جامعه انتخاب و گسترش پیدا کند.

مفاهیم دانش آزاد به سایر زمینه‌های دانش تعمیم پیدا کند، همان‌طوری که نرم‌افزار آزاد با ایجاد یک سیستم به این جایگاه رسیده است، دانش آزاد در همهٔ زمینه‌های دانش وارد شود. به طور مثال در بخش دیگری از دانش کامپیوتر، مفهومی به نام سمت سخت‌افزار آزاد شکل گرفته است.

در نهایت دانش آزاد در بخش‌های یک جامعه (اقتصاد و کسب و کار، روابط اجتماعی و آموزش) پیاده‌سازی شود. برای رسیدن به این منظور لازم است که افراد مختلف جامعه را تحلیل کنند و به راهکارهایی کارآمد جهت پیاده‌سازی دانش آزاد در جامعه، برسند.

بنیاد دانش آزاد

حدود ۵ سال است که بنیاد دانش آزاد، توسط عده‌ای از افراد فعال در زمینهٔ نرم‌افزار آزاد تشکیل شده است. هدف افراد در بنیاد دانش آزاد گسترش مفهوم دانش آزاد در جامعه، ایجاد بستری برای فعالیت منسجم افراد علاقه‌مند به دانش آزاد است. با توجه به نبود اطلاعات کافی دربارهٔ دانش آزاد و لزوم پیاده‌سازی آن در جامعه، یکی از کارهای مهم افراد بنیاد دانش آزاد ایجاد مستندات با هدف توضیح دادن دانش آزاد، و در نهایت پیدا کردن راهکارهایی جهت پیاده‌سازی دانش آزاد در جامعه است.